Zapis na sąd polubowny – zagadnienia podstawowe

Spory pomiędzy podmiotami prowadzącymi działalność gospodarczą są nieuniknione. Zawieranie umów związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą bardzo często wiąże się z koniecznością następczej próby egzekwowania postanowień w niej zawartych przed sądem.

Niewywiązanie się z umowy

Brak wykonania obowiązków wynikających z umowy (czy to polegających na zapłacie wynagrodzenia czy też na innym świadczeniu), bezpodstawne odstąpienie od umowy czy wypowiedzenie jej, niewłaściwe wykonanie zobowiązania to tylko niektóre z sytuacji, które mogą doprowadzić do konieczności skierowania sprawy do sądu. Zdarza się jednak, że strony chcą uniknąć skierowania sprawy na drogę postępowania sądowego decydują się na poddanie łączącego je stosunku prawnego pod osąd sądu polubownego. Dzięki temu spór, który pomiędzy nimi zaistniał jest rozstrzygany szybciej. Instytucja sądu polubownego została uregulowana w przepisach kodeksu postępowania cywilnego.

Rozstrzygnięcie sądu polubownego

Już na wstępie należy podkreślić, że poddanie sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego wymaga umowy stron. Nie można jednostronnie zgłosić sprawy do sądu polubownego (czy też arbitrażowego) tak jak strona wnosi pozew lub wniosek do sądu. Konieczna jest zgoda stron, które chcą aby to sąd polubowny rozpatrywał spór którego są lb mogą stać się stronami. W doktrynie wyróżnia się dwa rodzaje umów o arbitraż: tzw. kompromis (klauzula kompromisarska), mocą którego strony poddają pod rozstrzygnięcie sądu polubownego już istniejący spór, oraz klauzulę arbitrażową, odnoszącą się do sporów, które dopiero mają wyniknąć w przyszłości. W umowie tej należy wskazać przedmiot sporu lub stosunek prawny, z którego spór wyniknął lub może wyniknąć (zapis na sąd polubowny).

Zapis na sąd polubowny

Zapis na sąd polubowny zazwyczaj pojawia się w treści umowy podstawowej, jako jedna z klauzul, ponieważ zgodnie z treścią przepisu art. 1162 kodeksu postępowania cywilnego zapis na sąd polubowny powinien być sporządzony na piśmie. Z dogmatycznego punktu widzenia, jest to jednak osobna umowa podlegająca osobnej ocenie (mimo że stanowi ona klauzul w umowie podstawowej). Jednocześnie, wymaganie dotyczące formy zapisu na sąd polubowny jest spełnione także wtedy, gdy zapis zamieszczony został w wymienionych między stronami pismach lub oświadczeniach złożonych za pomocą środków porozumiewania się na odległość, które pozwalają utrwalić ich treść. Powołanie się w umowie na dokument zawierający postanowienie o poddaniu sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego spełnia wymagania dotyczące formy zapisu na sąd polubowny, jeżeli umowa ta jest sporządzona na piśmie, a to powołanie się jest tego rodzaju, że czyni zapis częścią składową umowy.

Konieczne jest równie podkreślenie zasady równości stron jako podstawowa zasada dotycząca zapisu na sąd polubowny. Bezskuteczne są bowiem postanowienia naruszające tą zasadę szczególności uprawniające tylko jedną stronę do wytoczenia powództwa przed sądem polubownym przewidzianym w zapisie albo przed sądem.

Założenia teoretyczne i praktyczne

Jednocześnie, konieczne jest wskazanie, że w odniesieniu do pewnych, teoretycznie (oraz praktycznie) słabszych grup, przepisy kodeksu postępowania cywilnego stanowią o pewnych wyjątkach dotyczących możliwości poddania sporu pod sąd polubowny. W odniesieniu do sporów z zakresu prawa pracy (gdzie słabszą stroną jest pracownik) zapis na sąd polubowny obejmujący spory z zakresu prawa pracy może być sporządzony tylko po powstaniu sporu i wymaga zachowania formy pisemnej. Podobnie wygląda sytuacja, gdy jedną ze stron stosunku prawnego jest konsument. Zgodnie z treścią przepisu art. 1164(1) kodeksu postępowania cywilnego zapis na sąd polubowny obejmujący spory wynikające z umów, których stroną jest konsument, może być sporządzony tylko po powstaniu sporu i wymaga zachowania formy pisemnej. Co więcej W zapisie na sąd polubowny, o którym mowa w przypadku stosunku prawnego którego stroną jest konsument należy także wskazać pod rygorem nieważności, że stronom znane są skutki zapisu na sąd polubowny, w szczególności co do mocy prawnej wyroku sądu polubownego lub ugody przed nim zawartej na równi z wyrokiem sądu lub ugodą zawartą przed sądem po ich uznaniu przez sąd lub po stwierdzeniu przez sąd ich wykonalności.

Skład sądu polubownego

Oprócz klasycznego zapisu na sąd polubowny zawartego w umowie istnieją jeszcze inne sposoby na zamieszczenie takiego zapisu tak aby wywołał skutek. Zamieszczony w umowie (statucie) spółki handlowej zapis na sąd polubowny dotyczący sporów ze stosunku spółki wiąże spółkę, jej wspólników oraz organy spółki i ich członków. Co więcej, w sprawach o uchylenie lub stwierdzenie nieważności uchwały zgromadzenia wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością albo walnego zgromadzenia spółki akcyjnej zapis na sąd polubowny jest skuteczny, jeżeli przewiduje obowiązek ogłoszenia o wszczęciu postępowania w sposób wymagany dla ogłoszeń spółki najpóźniej w terminie miesiąca od dnia jego wszczęcia; ogłoszenie może zamieścić również powód. W sprawach tych każdy wspólnik albo akcjonariusz może przystąpić do postępowania po jednej ze stron w terminie miesiąca od dnia ogłoszenia. Skład sądu polubownego wyznaczony w sprawie najwcześniej wszczętej rozpoznaje wszystkie pozostałe sprawy o uchylenie lub stwierdzenie nieważności tej samej uchwały zgromadzenia wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością albo walnego zgromadzenia spółki akcyjnej. Jak widać, stosunki wewnętrzne w spółce również mogą zostać poddane rozstrzygnięciom sądu polubownego.

Skutki procesowe

Zapis na sąd polubowny pociąga za sobą szereg skutków procesowych, z których najważniejszy to przyznanie sądowi polubownemu kompetencję do rozstrzygnięcia sporu (skutek pozytywny), z drugiej zaś wykluczenie rozpoznanie sprawy przez sąd państwowy (skutek negatywny).

Wyraz tego skutku stanowi przepis art. 1165 kodeksu postępowania cywilnego zgodnie z którym, w razie wniesienia do sądu sprawy dotyczącej sporu objętego zapisem na sąd polubowny, sąd odrzuca pozew lub wniosek o wszczęcie postępowania nieprocesowego, jeżeli pozwany albo uczestnik postępowania nieprocesowego podniósł zarzut zapisu na sąd polubowny przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy. Zarzut istnienia w danej sprawie zapisu na sąd polubowny pozwany może podnieść w odpowiedzi na pozew bądź ustnie na rozprawie przed wdaniem się w spór, czyli praktycznie po wywołaniu sprawy i udzieleniu mu głosu przez przewodniczącego. Po wdaniu się w spór zarzut zapisu na sąd polubowny nie może odnieść skutku, co oznacza, że właściwy do rozpoznania sprawy staje się sąd powszechny, a nie sąd polubowny.

Jednakże tego przepisu nie stosuje się , gdy zapis na sąd polubowny jest nieważny, bezskuteczny, niewykonalny albo utracił moc, jak również wtedy, gdy sąd polubowny orzekł o swej niewłaściwości. Jednocześnie sama nieważność albo wygaśnięcie umowy podstawowej, w której zamieszczono zapis na sąd polubowny, samo przez się nie oznacza nieważności lub wygaśnięcia zapisu.

Zapis na sąd polubowny traci moc w trzech przypadkach:

1. jeżeli osoba wyznaczona w zapisie na sąd polubowny jako arbiter lub arbiter przewodniczący odmawia pełnienia tej funkcji lub gdy pełnienie przez nią tej funkcji okaże się z innych przyczyn niemożliwe, chyba że strony postanowiły inaczej,
2. gdy sąd polubowny wskazany w zapisie nie przyjął sprawy do rozpoznania lub gdy rozpoznanie sprawy w ramach tego sądu okazało się z innych przyczyn niemożliwe, chyba że strony umówiły się inaczej,
3. 3. jeżeli przy wydaniu wyroku nie można osiągnąć wymaganej jednomyślności lub większości głosów co do rozstrzygnięcia o całości lub o części przedmiotu sporu, w zakresie braku tej jednomyślności. Co więcej, zapis na sąd polubowny traci swoja moc m.in. na skutek woli stron (zawarcia umowy rozwiązującej zapis), w razie upływu czasu, w którym sąd polubowny powinien wydać wyrok w wypadku, kiedy wygaśnięcie zapisu wynika z jego wyraźnych postanowień.

Sąd polubowny – podsumowanie

Reasumując, już samo sporządzenie przez strony skutecznego i ważnego zapisu na sąd polubowny może przysporzyć nie lada trudności. Odpowiednie jego sformułowanie a także sporządzenie go w przepisanej formie ma kluczowe znaczenie dla jej ważności i skuteczności a co za tym idzie – na możliwość powołania się na nią. Jednocześnie, w sytuacji gdy klauzula została we właściwy sposób sporządzona i powołanie się na nią jest możliwe wówczas sam spór będzie rozstrzygany przez sąd co z pewnością przyniesie stronom korzyść.